Noe gizon aditua

            zedorren pensamentua

            izan zan gauza andia

            ipintzea mastia

            zu zaitugu ardoaren autore,

            oh zorioneko NOE!

 

                  3

            Edari maitagarria

            tristearen alegria

            dezu alaitzen begia

            kentzen melankonia

            mutuba ipintzen kantari

            eta errena dantzari.

 

                  4

            Ausi, atera, ebakia

            llaga dala, edo zauria

            kuratzeko belarra

            klareta edo nafarra

            moskatela edo malaga

            edozeiñ ardo ona bada.

 

                  5

            Pasatzen du aste osoa

            aitzurtzen batek soroan,

            nekaturik guztia

            dariola izerdia.

            Laster legoke au galdurik

            ezpalu jaiean ardorik.

 

                  6

            Jateko ez bada gogorik

            eta eziñ egin lorik

            eritasun oben

            edo beste edozeñen

            kuratzeko balsamoa

            da mats onaren zumoa.

 

                  7

            Ardo gabe ez da funziorik

            ez mezarik eta eztairik

            bada au faltatu ezkero

            ez da arkitzen gero

            baizik naigabeko tristura

            illuntasuna ta malura.

 

                  8

            Galenoren medezinak

            ta farmazia guztiak

            du botikik onena

            ardoaren taberna.

            Todo lo sana guztia

            ardo ona daukan zagia.

 

                  9

            Barbero mediku guztiak

            erremedio aundiak

            dituzte besterentzat;

            Baña bada berentzat

            erremediorik oberena

            ardo zarrik dan onena.

 

                  10

            Ardoa eranik neurriz,

            beiñ illa pizten du berriz,

            baña bada asitzen

            belaunak limuritzen

            eta irakiten buruban,

            ez da gauza onik orduan.

 

 

IDI APUSTUAK

 

      Guzizko eresia dute Gipuzkoatarrak idi tema oetara. Urte guzietan izan oi dira, onkarri edo interes andiko joka aldiak. Anitz bider ikusi ditugu ogeina onza urreko, apustuak eta gañera milla otxiñean igarotzen diraden trabesak. Diru multsu andi oek guziak izaten dira, jendella nekatzallearenak.

      Uztar-idi aldia batek erabilli izan ditu 70 kintal andi arrastean, zeñean diraden 420 arroba: baita beiak ere 360. Beragatik dute Gipuzkoatarrak txit beroitza andiko griña, abelgorriak ain ongi bazkatzeko. Ezta urte asko gizendu zuela Hernanin Inazio Goikoetxeak, bere beargai guziak egiten ziozkan idia, pisatu izan zituena aragi garbitan, 1070 libra, eta 230 peita edo zebotan. Aditu izan diotet gizon jakintsun, artarako diraden anitzi, baldin idi au izan baliz ezurraz ain andia, nola Franziako zenbait, pisatuko zituela 1880 libra.

      Orain dalarik 30 urte gutxi gora beera, jokatu zuten Billarrealen 20 gizonek, uztar-idi aldiarik onenaren kontra tiraka; baita irabazi ere. Beasaingo Leundak eraman ,zituen ordu erdi baten barruan, bere erriko plazatik Billafrankako- ezkaraz edo portalera, amar anega gari gurdi batean tiraka, zeñean irabazi izan zuen onza bat urre, apustu berean. Ikusi det Azpeitian, Abitaiñ esaten zaion baserri bateko mutilla, plazaren goenetik barreneraño bizkarrean eramaten 24 arroba burni.

      Elgoibarko anai arreba batzuek jaso izan zituzten, orain sei urte, zortzi anega gari, onza bat urre apustura egiñik: lurretik lepora lau anega ta erdi anaiak, eta iru ta erdi arrebak.

 

 

ARI APUSTUAK

 

      Ari temaetara ere, guziz itxutuak eta txit etziñak dira Gipuzkoatarrak; zeñean jokatu oi diraden plaza agirikoan (baita lenago izendatu ditudanak ere), alkate jaunak aurkezean daudela.

      Ikusi izan ditut ariak, alkarri ematen diozkaten kolpe indartsu ubariakin, adarren ondoetatik kea botatzen dutela. Baita, lendabiziko kolpean, beraen danak, gogorragoa ezaguturik, beragana geiago joan nai ez duela ere.

      Orain 12 urte Bidanian izan zuten ari txiki txiki bat guztizko jokotri edo astuzia andietakoa. Bi urteren barruan jokatu zan gutxienaz amar aldiz, bera alako bi andi ziradenakin, eta guzietan irabazi zuen, bere jokotriaz baliaturik, txit aixa.

      Kolpea emateko denbora berberean altxatu oi zituen burua, ta aurreko beso biak, eta nola kontrarioak arrapatzeko uste oso osoan bere indar guziak gastatzen zituen beingoan, uts eginik, beaztopatu ta sartutzen zan beraren sabelpera, eta orduan zanpatzen zuen gain-bera, jokatriak.

 

 

MAKILLURRUTILARIAKIN,
SALTALARI ETA TXINGOLARIAK

 

      Arzaiak dirade txit eresiatuak iru jostaketa oetara. Makill urrutian tiratzen dute, eskuiko eskuaren aurrenengo iru beatzakin erdi erditik artu, ta besagain txit bide luzean.

      Ikusi ditut artzai-mutillak 60 laurka edo kuadroan makilla botatzen dutenak. Nere gogoanean izandu dan tiratzallerik andiena zan, Mitxelto esaten zioten bat. Besteak besagain aurrera begira bezala, onek tiratu oi zuen derrebes, atzeraka.

      Santa Luzia egun batez, Billarrealen jokatu zion Mitxelto onek Bizkaitar bati onza bat urre, zortziña tira aldietara, eta azkenengoan bota zuen makilla, ikusle guzien gañetik txit urruñ. Begira, aurkitzen ziraden rnillaka gizonak, eta guziak gelditu ziran arriturik, geiegiko tiratze arzaz.

      Iñon ere ez da agertu izandu, makiilarekin saltatzen euskaldunari alderatu zaionik. Ezagutu izan det nere jaioterrian Antonio Irastorza, anka bakarrarekiko gizona, zeñari suge batek eldu ziolako zortzi urte zituen denboran, moztu zioten bestea, eta ala ere, saltatu oi zituen makillarekin salto bakarrean aldatuta, 31 oñ, eta txingo bi ta saltoan, 58.

      Badira Gipuzkoan artzaiak, gaurko egunean ere, makillaren gañean korputza airean dutela, lurrik oñekin ukitu gabe, 80 laurka edo kuadroan joango lirakeanak. Urreta esaten zioten Amezketar bat ikusi izan det, opajuntuan eta esku utsik, amairu oñean saltatzen; baita beste bat ere erri berekoa, txingo bi ta saltoan, ogei ta amar oñ igarotzen zituena; eta abiadurarekin, ogei ta emeretzi.

 

 

MAKILKARIAK

 

      Gipuzkoan beti izan dirade makilkari azkarrak, eta txit sendagaill edo balore aundikoak, ala beren artean nola Alfajedunen kontra, eta oekin peleatu izan diraden guzietan irten dirade garaitpenarekin.

      Orain dalarik ogei ta sei urte gutxi gora beera, bi gudari edo soldaduk bagajian zeramatela Jose Domingo Barrendaingo Beasaintarra bere idiakin, Tolosarañoko ustean, andikan ere aurrera artu zuten gogorrean; baña illuntzearekin batean, bide aundiaren erdian, gordotzkerarako beren alfajeak izan arren biak, akulluarekin galanki jiponaturik etxera zan, eskuan ebaki txiki bat beste zauririk gabe.

      Azkenengo franzestean, Ernialden bizi zan Bautista Bidanitarrari joan zitzaiozkan bere etxe-atarira Tolosatik, bi franzes gudari ollo lapurretara, beren alfaje aundiakin, eta bien kontra peleatu zan portizkiro Bautista, makillarekin. Alfajeaz ematen ziozkaten kolpeakin txit moztutzeraño ekarri ziotenean makilla, ots egin omen zion emazteari, bota zegiola anka tartera gelako atearen atzean zegoen beste makilla lodiagoa, eta onek aren esana egin bezain laister, eskuetan zerabillen moztua etsaien batari begietara tiraturik, bestea anka tartetik altxatuta, berarekin zatitu omen zituen ezur ta mami franzes biak, lurretik jekitzeko gai etziraden moduan, zeñean iges egin bearra izan zuen Bautistak bere emazte eta umeakin al zuen tokira, ondoreatze gaiztoen beldurraz.

      Ez da oraindik iru urte, bi gudari agintari zaldiz, eta beste bat oñez, beren alfajeakin Tolosatik Donostiara zetozela, Billabonarekin Andoain bitartean, Juan José Iguaien Zizurkiltarrak irurak zatitu zituela makillarekin, ezerezkeriaren baten gañean aserratu ziradelako; zeñean, gudariak ondorean aztarrenak aterarik, nor, ta nongoa zan jotzallea, Tolosako presoindegira eramanik, sei illabetez idukitu zuten, baita sakela ongitxo ziska erazi ere, baldin andik irtengo bazan; eta ala ere gaitz erdi, geiagoko gabe lokabetu zanean.

 

 

PALANKARIAK

      Gipuzkoan ezagutu ditut nik palankari gain gañekoak. Nere denboran agertu diraden guzien artean onena izandu da Juan Bautista Mendizabal Zaldibiatarra. Bost palanka partidu sonatu jokatu izan ditu Zaldibiatar onek agertu zaiozkan andienen kontra, eta bostak irabazi, aixa aski ala ere; zeñagatik esan ditekean ez duela ikusi bera ainbatekorik.

      Egia da Mendizabal au irten ez dana Gipuzkoatik kanpora palankan jokatzera; baita ere inor etorri etzaiona berari arpegi ematera. 1793garren urtean bere erriko irurki edo terzioen buruzari Irunen zegoela, jokatu nai izan zion ogei milla ta geiago gizon kanpotarren artetik atera nai zuen onenari; bañan etzitzaion irten kontra aritzallerik.

      Amabost librako palanka, ixuririk gabeko toki zelaiean bota oi zuen zuzenkara edo apetxo, irurogei ta bost oñean; jira erdian edo amedia bueltan, irurogei ta amar oñean, eta zankape berrogei ta amairuan.

      Esnea ta arto utsarekin azi ta bizi zan mutill, egun guzietan atxur lanean portizkiro ari bearra izaten zuen batentzat ez bait dira marka txikiak. Janari oek indarrik ez dutela esan oi duten aietakoak ikusi nai nituzke nik, zenbat geiago botatuko ote luketekean.

      Gipuzkoako nekatzalleen aurrenengo janariak esnea ta artoa badira ere, berakin azi ta bizi oi dira orube maitagarri onetan, iñon ere bezain mutill mardul, guri, eder, galant, pizkor, indartsu, sendagall, azkar, arin, jostati, pozkarri, zentzu aundiko, jakintsun, beargilletsuak.

 

 

Euskerarekin
euskaldunen atsegin leloak
zortzikoan

 

                  1

            Bukaera nai diot

            eman obra oni,

            bai eta hororeak

            kantuz euskarari:

            Ikusi ditu onek

            zenbait egun gorri,

            bañan garaitpendurik

            txit dago gaur ongi.

 

                  2

            Gure euskara maite

            jakintsun eztia,

            aienatu nai zuten

            arrotzak guztia;

            Iguñ badute ere

            bera ikustea,

            urteak joan arren

            txit dago gaztea.

 

                  3

            Erdaldun mingain latzak

            oraiñ zenbait urte,

            euskara gaztetzerik

            ez baitzuten uste:

            Alegiña aundiak

            txit egin dituzte,

            galduko dutelako

            bañan ezin dute.

 

                  4

            Bere seme prestuak

            ongi apaiñdurik,

            agertu da euskara

            aitz zuloetatik;

            Sasoikoa dago ta

            pizkorra oraindik:

            ez da itzkuntza bat au

            berdintzen debanik.

 

                  5

            Gozoa dalarik da

            guzizko zintzoa,

            izkera guzietan

            lendabizikoa.

            Beraren egille zan

            gure Jaungoikoa,

            argatik da euskara

            aiñ gaiñ gañekoa.

 

                  6

            Nagusi eta buru

            dala egiazki,

            egiñ izan diote

            ixekarik aski,

            erabilli ere bai,

            etsaiak txit gaizki,

            bañan oraiñ guziak

            azpian daukazki.

 

                  7

            Euskararen etsaiak

            dirade argiro,

            Mayansekin Llorente

            eta Osorio:

            Asmatu arren zenbait

            gezur ta sesio,

            aien esker gaiztoan

            gañera da igo.

 

                  8

            Beste anitzek ere

            txarkeria asko,

            esan izan dituzte

            euskararentzako:

            Batzuetan inki ta

            besteetan mako,

            izuturik txokoan

            egongo dalako.

 

                  9

            Mayans eta Armesto

            gorputz bat egiñik,

            ari ziran euskara

            puskatu eziñik:

            Jo ezak andik eta

            jo ezak emendik,

            moldatu baitzituen

            Aita Larramendik.

 

                  10

            Uste etzuten gauza

            zitzaien gertatu,

            etzekiten lanean

            ziralako sartu;

            Asi baziran eta

            bai aiei damutu,

            astin aldia txarrak

            etzituzten artu.

 

                  11

            Maitaro naiko zuten

            euskara ikusi,

            baldin bear bezala

            balute ikasi;

            Ezagutzen ez ta

            mendekatzen asi,

            nola nai zuten bada

            baza irabazi?

 

                  12

            Ondoren agertu zan

            Don Joaquin Traggia,

            naspillatu naiean

            euskara garbia.

            Aotan artzen zuela,

            Nafarren erria,

            ustez etzuelako

            izen berekia.

 

                  13

            Guztiz gauza aunditzat

            Traggiak esanak,

            desegindu zituen

            Astarloa jaunak:

            aiñ ziraden traketsak

            eta txit baldanak,

            ezagutu ditzake

            eroa ez danak.

 

                  14

            Astarloaren obrak

            dira agiriko:

            alakorikan iñon

            ezta nerekiko;

            Mingaiñ latz arro zenbait

            astotzar lapiko,

            ixilduko dituzte

            sekula betiko.

 

                  15

            Mundu guzi guzia

            jakiñean bego,

            biziko da euskara

            oraiñ eta gero;

            Beraren aundizkatzen

            gogaltsu ta bero,

            itzkribatzen ari da

            aspaldian Erro.

 

                  16

            Atera ditu onek

            bi obra berriak,

            esaten dituela

            beretan egiak,

            Aiek irakurtean

            etsaien erdiak,

            ezur uts egin ditu

            sabel arrabiak.

 

                  17

            Txoriburu puztu bat

            egiñik txit aundi,

            etsai irten zitzaion

            gure euskarari;

            Apez janzian zuen

            izena estali,

            aditu baitzituen

            bereak eta bi.

 

                  18

            Luma lodi zatar bat

            zorrozturik gaizki,

            asi zan itzkribatzen

            arroturik lazki,

            Euskara ixilltzeko

            asmoetan naski,

            erronkak botatzea

            eztordea aski.

 

                  19

            Kakoa ortik eta

            emendik makoa,

            esaten zuen zala

            Montuengakoa:

            Uste bazuen ere

            zala goapoa,

            astin bat artu zuen

            ha zer nolakoa!

 

                  20

            Euskara piztea da

            erdaldunen miña,

            ez dakit nondik duten

            orrelako griña;

            Mundu guzian dago

            sustraiak egiña,

            itzegin oi zalako

            bera txit anziña.

 

                  21

            Naiz joan batera ta

            naiz joan bestera,

            non nai aurkitutzen da

            argiro euskara;

            Eman bear diogu

            zor zaion eskerra,

            bestela gu beraren

            semeak ez gera.

 

 

OARKERA EDO ADBERTENZIA

 

      Obra onen zatirik geienetan agindu deran bezala, jarriak neuzkan soñu zar gogoangarrien itz neurtuak, baña Korrejidore jaunaren agindua egitearren (beraren lizenzian ikusiko dezuten bezala), ez ditut ezarri.

      Gisa berean eskañi det soñu beran otsakinda edo musika, zeña arkitzen dan moldizki edo prensan, eta argitaratuko deran egun gutxiren epean.

      Nere naikida zan obrarekin batean musika ere ematea, bañan ainbesterañokoa izanik otxandiki edo publikoaren eresia lenbaitlen agertaratzeko, beartu naiz bakarrik ura, au baño lenago ematera.