Noe gizon aditua
zedorren pensamentua
izan zan gauza andia
ipintzea mastia
zu zaitugu ardoaren autore,
oh zorioneko NOE!
3
Edari maitagarria
tristearen alegria
dezu alaitzen begia
kentzen melankonia
mutuba ipintzen kantari
eta errena dantzari.
4
Ausi, atera, ebakia
llaga dala, edo zauria
kuratzeko belarra
klareta edo nafarra
moskatela edo malaga
edozeiñ ardo ona bada.
5
Pasatzen du aste osoa
aitzurtzen batek soroan,
nekaturik guztia
dariola izerdia.
Laster legoke au galdurik
ezpalu jaiean ardorik.
6
Jateko ez bada gogorik
eta eziñ egin lorik
eritasun oben
edo beste edozeñen
kuratzeko balsamoa
da mats onaren zumoa.
7
Ardo gabe ez da funziorik
ez mezarik eta eztairik
bada au faltatu ezkero
ez da arkitzen gero
baizik naigabeko tristura
illuntasuna ta malura.
8
Galenoren medezinak
ta farmazia guztiak
du botikik onena
ardoaren taberna.
Todo lo sana guztia
ardo ona daukan zagia.
9
Barbero mediku guztiak
erremedio aundiak
dituzte besterentzat;
Baña bada berentzat
erremediorik oberena
ardo zarrik dan onena.
10
Ardoa eranik neurriz,
beiñ illa pizten du berriz,
baña bada asitzen
belaunak limuritzen
eta irakiten buruban,
ez da gauza onik orduan.
IDI APUSTUAK
Guzizko eresia dute Gipuzkoatarrak idi tema oetara. Urte guzietan izan oi dira, onkarri edo interes andiko joka aldiak. Anitz bider ikusi ditugu ogeina onza urreko, apustuak eta gañera milla otxiñean igarotzen diraden trabesak. Diru multsu andi oek guziak izaten dira, jendella nekatzallearenak.
Uztar-idi aldia batek erabilli izan ditu 70 kintal andi arrastean, zeñean diraden 420 arroba: baita beiak ere 360. Beragatik dute Gipuzkoatarrak txit beroitza andiko griña, abelgorriak ain ongi bazkatzeko. Ezta urte asko gizendu zuela Hernanin Inazio Goikoetxeak, bere beargai guziak egiten ziozkan idia, pisatu izan zituena aragi garbitan, 1070 libra, eta 230 peita edo zebotan. Aditu izan diotet gizon jakintsun, artarako diraden anitzi, baldin idi au izan baliz ezurraz ain andia, nola Franziako zenbait, pisatuko zituela 1880 libra.
Orain dalarik 30 urte gutxi gora beera, jokatu zuten Billarrealen 20 gizonek, uztar-idi aldiarik onenaren kontra tiraka; baita irabazi ere. Beasaingo Leundak eraman ,zituen ordu erdi baten barruan, bere erriko plazatik Billafrankako- ezkaraz edo portalera, amar anega gari gurdi batean tiraka, zeñean irabazi izan zuen onza bat urre, apustu berean. Ikusi det Azpeitian, Abitaiñ esaten zaion baserri bateko mutilla, plazaren goenetik barreneraño bizkarrean eramaten 24 arroba burni.
Elgoibarko anai arreba batzuek jaso izan zituzten, orain sei urte, zortzi anega gari, onza bat urre apustura egiñik: lurretik lepora lau anega ta erdi anaiak, eta iru ta erdi arrebak.
ARI APUSTUAK
Ari temaetara ere, guziz itxutuak eta txit etziñak dira Gipuzkoatarrak; zeñean jokatu oi diraden plaza agirikoan (baita lenago izendatu ditudanak ere), alkate jaunak aurkezean daudela.
Ikusi izan ditut ariak, alkarri ematen diozkaten kolpe indartsu ubariakin, adarren ondoetatik kea botatzen dutela. Baita, lendabiziko kolpean, beraen danak, gogorragoa ezaguturik, beragana geiago joan nai ez duela ere.
Orain 12 urte Bidanian izan zuten ari txiki txiki bat guztizko jokotri edo astuzia andietakoa. Bi urteren barruan jokatu zan gutxienaz amar aldiz, bera alako bi andi ziradenakin, eta guzietan irabazi zuen, bere jokotriaz baliaturik, txit aixa.
Kolpea emateko denbora berberean altxatu oi zituen burua, ta aurreko beso biak, eta nola kontrarioak arrapatzeko uste oso osoan bere indar guziak gastatzen zituen beingoan, uts eginik, beaztopatu ta sartutzen zan beraren sabelpera, eta orduan zanpatzen zuen gain-bera, jokatriak.
MAKILLURRUTILARIAKIN,
SALTALARI ETA TXINGOLARIAK
Arzaiak dirade txit eresiatuak iru jostaketa oetara. Makill urrutian tiratzen dute, eskuiko eskuaren aurrenengo iru beatzakin erdi erditik artu, ta besagain txit bide luzean.
Ikusi ditut artzai-mutillak 60 laurka edo kuadroan makilla botatzen dutenak. Nere gogoanean izandu dan tiratzallerik andiena zan, Mitxelto esaten zioten bat. Besteak besagain aurrera begira bezala, onek tiratu oi zuen derrebes, atzeraka.
Santa Luzia egun batez, Billarrealen jokatu zion Mitxelto onek Bizkaitar bati onza bat urre, zortziña tira aldietara, eta azkenengoan bota zuen makilla, ikusle guzien gañetik txit urruñ. Begira, aurkitzen ziraden rnillaka gizonak, eta guziak gelditu ziran arriturik, geiegiko tiratze arzaz.
Iñon ere ez da agertu izandu, makiilarekin saltatzen euskaldunari alderatu zaionik. Ezagutu izan det nere jaioterrian Antonio Irastorza, anka bakarrarekiko gizona, zeñari suge batek eldu ziolako zortzi urte zituen denboran, moztu zioten bestea, eta ala ere, saltatu oi zituen makillarekin salto bakarrean aldatuta, 31 oñ, eta txingo bi ta saltoan, 58.
Badira Gipuzkoan artzaiak, gaurko egunean ere, makillaren gañean korputza airean dutela, lurrik oñekin ukitu gabe, 80 laurka edo kuadroan joango lirakeanak. Urreta esaten zioten Amezketar bat ikusi izan det, opajuntuan eta esku utsik, amairu oñean saltatzen; baita beste bat ere erri berekoa, txingo bi ta saltoan, ogei ta amar oñ igarotzen zituena; eta abiadurarekin, ogei ta emeretzi.
MAKILKARIAK
Gipuzkoan beti izan dirade makilkari azkarrak, eta txit sendagaill edo balore aundikoak, ala beren artean nola Alfajedunen kontra, eta oekin peleatu izan diraden guzietan irten dirade garaitpenarekin.
Orain dalarik ogei ta sei urte gutxi gora beera, bi gudari edo soldaduk bagajian zeramatela Jose Domingo Barrendaingo Beasaintarra bere idiakin, Tolosarañoko ustean, andikan ere aurrera artu zuten gogorrean; baña illuntzearekin batean, bide aundiaren erdian, gordotzkerarako beren alfajeak izan arren biak, akulluarekin galanki jiponaturik etxera zan, eskuan ebaki txiki bat beste zauririk gabe.
Azkenengo franzestean, Ernialden bizi zan Bautista Bidanitarrari joan zitzaiozkan bere etxe-atarira Tolosatik, bi franzes gudari ollo lapurretara, beren alfaje aundiakin, eta bien kontra peleatu zan portizkiro Bautista, makillarekin. Alfajeaz ematen ziozkaten kolpeakin txit moztutzeraño ekarri ziotenean makilla, ots egin omen zion emazteari, bota zegiola anka tartera gelako atearen atzean zegoen beste makilla lodiagoa, eta onek aren esana egin bezain laister, eskuetan zerabillen moztua etsaien batari begietara tiraturik, bestea anka tartetik altxatuta, berarekin zatitu omen zituen ezur ta mami franzes biak, lurretik jekitzeko gai etziraden moduan, zeñean iges egin bearra izan zuen Bautistak bere emazte eta umeakin al zuen tokira, ondoreatze gaiztoen beldurraz.
Ez da oraindik iru urte, bi gudari agintari zaldiz, eta beste bat oñez, beren alfajeakin Tolosatik Donostiara zetozela, Billabonarekin Andoain bitartean, Juan José Iguaien Zizurkiltarrak irurak zatitu zituela makillarekin, ezerezkeriaren baten gañean aserratu ziradelako; zeñean, gudariak ondorean aztarrenak aterarik, nor, ta nongoa zan jotzallea, Tolosako presoindegira eramanik, sei illabetez idukitu zuten, baita sakela ongitxo ziska erazi ere, baldin andik irtengo bazan; eta ala ere gaitz erdi, geiagoko gabe lokabetu zanean.
PALANKARIAK
Gipuzkoan ezagutu ditut nik palankari gain gañekoak. Nere denboran agertu diraden guzien artean onena izandu da Juan Bautista Mendizabal Zaldibiatarra. Bost palanka partidu sonatu jokatu izan ditu Zaldibiatar onek agertu zaiozkan andienen kontra, eta bostak irabazi, aixa aski ala ere; zeñagatik esan ditekean ez duela ikusi bera ainbatekorik.
Egia da Mendizabal au irten ez dana Gipuzkoatik kanpora palankan jokatzera; baita ere inor etorri etzaiona berari arpegi ematera. 1793garren urtean bere erriko irurki edo terzioen buruzari Irunen zegoela, jokatu nai izan zion ogei milla ta geiago gizon kanpotarren artetik atera nai zuen onenari; bañan etzitzaion irten kontra aritzallerik.
Amabost librako palanka, ixuririk gabeko toki zelaiean bota oi zuen zuzenkara edo apetxo, irurogei ta bost oñean; jira erdian edo amedia bueltan, irurogei ta amar oñean, eta zankape berrogei ta amairuan.
Esnea ta arto utsarekin azi ta bizi zan mutill, egun guzietan atxur lanean portizkiro ari bearra izaten zuen batentzat ez bait dira marka txikiak. Janari oek indarrik ez dutela esan oi duten aietakoak ikusi nai nituzke nik, zenbat geiago botatuko ote luketekean.
Gipuzkoako nekatzalleen aurrenengo janariak esnea ta artoa badira ere, berakin azi ta bizi oi dira orube maitagarri onetan, iñon ere bezain mutill mardul, guri, eder, galant, pizkor, indartsu, sendagall, azkar, arin, jostati, pozkarri, zentzu aundiko, jakintsun, beargilletsuak.
Euskerarekin
euskaldunen atsegin leloak
zortzikoan
1
Bukaera nai diot
eman obra oni,
bai eta hororeak
kantuz euskarari:
Ikusi ditu onek
zenbait egun gorri,
bañan garaitpendurik
txit dago gaur ongi.
2
Gure euskara maite
jakintsun eztia,
aienatu nai zuten
arrotzak guztia;
Iguñ badute ere
bera ikustea,
urteak joan arren
txit dago gaztea.
3
Erdaldun mingain latzak
oraiñ zenbait urte,
euskara gaztetzerik
ez baitzuten uste:
Alegiña aundiak
txit egin dituzte,
galduko dutelako
bañan ezin dute.
4
Bere seme prestuak
ongi apaiñdurik,
agertu da euskara
aitz zuloetatik;
Sasoikoa dago ta
pizkorra oraindik:
ez da itzkuntza bat au
berdintzen debanik.
5
Gozoa dalarik da
guzizko zintzoa,
izkera guzietan
lendabizikoa.
Beraren egille zan
gure Jaungoikoa,
argatik da euskara
aiñ gaiñ gañekoa.
6
Nagusi eta buru
dala egiazki,
egiñ izan diote
ixekarik aski,
erabilli ere bai,
etsaiak txit gaizki,
bañan oraiñ guziak
azpian daukazki.
7
Euskararen etsaiak
dirade argiro,
Mayansekin Llorente
eta Osorio:
Asmatu arren zenbait
gezur ta sesio,
aien esker gaiztoan
gañera da igo.
8
Beste anitzek ere
txarkeria asko,
esan izan dituzte
euskararentzako:
Batzuetan inki ta
besteetan mako,
izuturik txokoan
egongo dalako.
9
Mayans eta Armesto
gorputz bat egiñik,
ari ziran euskara
puskatu eziñik:
Jo ezak andik eta
jo ezak emendik,
moldatu baitzituen
Aita Larramendik.
10
Uste etzuten gauza
zitzaien gertatu,
etzekiten lanean
ziralako sartu;
Asi baziran eta
bai aiei damutu,
astin aldia txarrak
etzituzten artu.
11
Maitaro naiko zuten
euskara ikusi,
baldin bear bezala
balute ikasi;
Ezagutzen ez ta
mendekatzen asi,
nola nai zuten bada
baza irabazi?
12
Ondoren agertu zan
Don Joaquin Traggia,
naspillatu naiean
euskara garbia.
Aotan artzen zuela,
Nafarren erria,
ustez etzuelako
izen berekia.
13
Guztiz gauza aunditzat
Traggiak esanak,
desegindu zituen
Astarloa jaunak:
aiñ ziraden traketsak
eta txit baldanak,
ezagutu ditzake
eroa ez danak.
14
Astarloaren obrak
dira agiriko:
alakorikan iñon
ezta nerekiko;
Mingaiñ latz arro zenbait
astotzar lapiko,
ixilduko dituzte
sekula betiko.
15
Mundu guzi guzia
jakiñean bego,
biziko da euskara
oraiñ eta gero;
Beraren aundizkatzen
gogaltsu ta bero,
itzkribatzen ari da
aspaldian Erro.
16
Atera ditu onek
bi obra berriak,
esaten dituela
beretan egiak,
Aiek irakurtean
etsaien erdiak,
ezur uts egin ditu
sabel arrabiak.
17
Txoriburu puztu bat
egiñik txit aundi,
etsai irten zitzaion
gure euskarari;
Apez janzian zuen
izena estali,
aditu baitzituen
bereak eta bi.
18
Luma lodi zatar bat
zorrozturik gaizki,
asi zan itzkribatzen
arroturik lazki,
Euskara ixilltzeko
asmoetan naski,
erronkak botatzea
eztordea aski.
19
Kakoa ortik eta
emendik makoa,
esaten zuen zala
Montuengakoa:
Uste bazuen ere
zala goapoa,
astin bat artu zuen
ha zer nolakoa!
20
Euskara piztea da
erdaldunen miña,
ez dakit nondik duten
orrelako griña;
Mundu guzian dago
sustraiak egiña,
itzegin oi zalako
bera txit anziña.
21
Naiz joan batera ta
naiz joan bestera,
non nai aurkitutzen da
argiro euskara;
Eman bear diogu
zor zaion eskerra,
bestela gu beraren
semeak ez gera.
OARKERA EDO ADBERTENZIA
Obra onen zatirik geienetan agindu deran bezala, jarriak neuzkan soñu zar gogoangarrien itz neurtuak, baña Korrejidore jaunaren agindua egitearren (beraren lizenzian ikusiko dezuten bezala), ez ditut ezarri.
Gisa berean eskañi det soñu beran otsakinda edo musika, zeña arkitzen dan moldizki edo prensan, eta argitaratuko deran egun gutxiren epean.
Nere naikida zan obrarekin batean musika ere ematea, bañan ainbesterañokoa izanik otxandiki edo publikoaren eresia lenbaitlen agertaratzeko, beartu naiz bakarrik ura, au baño lenago ematera.